Por: MARTA VEIGA Fotos: SEBAS SENANDE
EL PROGRESO
Último testigo: Ángel Rivas naceu en Eirexúa, no municipio
da Pontenova, e vive en Orxás, na Pastoriza. É o único narrador oral
galego que participa no proxecto ‘La memoria de los cuentos’, que
recolleu sete testemuñas dende Cáceres a Menorca.
a polavila da pontenova.
Na
casa da polavila había unha lareira.
«Sabedes como eran? Non
eran coma as cociñas económicas
estas», relata, mentres sinala as
roldanas de ferro que ten diante
de si. E segue. «Ás polavilas, aquí,
na zona da Pastoriza, chámaselles
ir á rúa».
«Uns xogaban á baralla, outro
tocaba unha frauta, tocábase a
pandeireta e botábanse un baile...
». E logo estaban os contos.
Os contos que o neno Ángel Rivas
escoitaba dos vellos e aprendía á
velocidade do raio e sen que llos
tivesen que repetir dúas veces.
Logo empezou a contalos el, ao
seu xeito. «Nunca digo un conto
dúas veces igual, non me ten
graza. Se o repites sempre ao pé
da letra e como se leses un conto
escrito e isto que fago eu é outra
cousa distinta».
Os veráns na Pontenova non
eran tan propicios para os contos
coma os invernos de lareira. Nos
meses do estío, os días son grandes
e hai moi traballo por fóra: segas,
medas, mallas, as patacas...
«E logo, as festas todas».
O narrador bota de menos
como, nas aldeas, ían os mozos
e as mozas todas xuntos ás festas
dos redores. «Alí, xa facía cando
un o que quería e ía ao seu aire».
Non había outro transporte cas
pernas de cadaquén, ou algunha
besta. Nin estradas había e estaban
feitos unha mágoa os camiños,
«porque as rodas de ferro dos
carros ían roendo neles e estragábanos
».
Ata unha bicicleta era un acontecemento.
A primeira que viron
os de Xudán foi a que comprou o
maestro. «Non podiamos entender
como se sostiña sobre esas rodas
e eses arames... e como ía alí
subido! Se parecía un xeneral!!»,
rememora.
E faino con mestría de contacontos.
Con prosodia e técnicas
narrativas que non aprendeu
en ningunha escola, pero que
lle din con exactitude que é iso
de manter a atención e cando é
o momento de facer unha pausa
para deixar o público con gana
de máis.
«a televisión acabou con todo». Non é unha reflexión dun semiólogo apocalíptico, senón a de Ángel Rivas Veiga, un xubilado lugués que vive en Orxás, A Pastoriza, e que manexa con tino os ritmos da narración oral, pero nunca viviu do conto. Ou case. Todo o que aprendeu Rivas cando neno nas polavías de Eirexúa (A Pontenova) serviulle, décadas despois, para captar a atención da Sociedad Estatal de Conmemoraciones Culturales, responsable do proxecto ‘La memoria de los cuentos’. Só sete narradores orais —contadores de contos— de toda España participan nesta iniciativa que ten por obxecto poñer en valor esas historias que, boca a orella, pasaron de xeración a xeración. Pero a televisión estragouno todo. Agora, nas aldeas, non hai polavías nin polafías nin filandóns: cada un, na súa casa e a tele, na de todos. Por se fose pouco a capacidade illadora do televisor, as aldeas quedaron sen xente. «Había antes no lugar de Eirexúa bastante máis xente que hai agora na parroquia toda, que se chama Xudán». «Eu recordo de non haber radio sequera! Lembro de ir a xente á cantina marabillada porque había un aparato que falaba igual ca un home!», exemplifica. Ángel Rivas Veiga anda nos 86 anos e conserva unha memoria estupenda. E iso que el di que non é para tanto. «Xa perdín moito; antes podía botar contos todo o día sen parar». De neno, sobre todo nas noites do inverno, ía despois de cear ás polavilas, unhas reunións da veciñanza onde se pasaba o rato. O mesmo conto, na Pontenova e nas Alpuxarras O equipo de ‘La memoria de los cuentos’ puido comprobar que a ampla difusión xeográfica dos mesmos contos é espello da súa permanencia no tempo. E foi grazas oa conto favorito de Ángel Rivas, ‘O castelo de irás e non volverás’, que resultou ser unha versión doutro que lle contaron na Alpuxarra granadina en 1985 ao investigador Antonio Rodríguez Almodóvar. De ida e volta Esperanza Barber (Es Migjorn Gran, Menorca) conta ‘L’amor das tres taronges’, a mesma historia que inspirou a Sergéi Prokófiev para a súa ópera ‘O amor das tres laranxas’; e Benigna Lasuen (Aulesti, Bizkaia) redescubre a historia de ‘Antzorrillotetxu’, estendido en toda Europa e que tamén usou William Shakespeare para o seu ‘Rei Lear.’ Tamén a estremeña Juliana Hernández conta ‘Los animales miedosos’, máis coñecida pola versión dos irmáns Grimm, ‘Os músicos de Bremen’, case idéntica á que relata a conquense Consolación Soriano. Ningunha das variantes españolas ten máis relación coa alemá que a pertenza ao tronco común da cultura indoeuropea. Consolación, á súa vez, narra unha versión de ‘Estrellita de Oro’, unha das múltiples ‘cincentas’ españolas, moi similar a ‘Na Catalineta i na Catalinota’ do menorquín Sito Pelegrí Pons. subido! Se parecía un xeneral!!», rememora. E faino con mestría de contacontos. Con prosodia e técnicas narrativas que non aprendeu en ningunha escola, pero que lle din con exactitude que é iso de manter a atención e cando é o momento de facer unha pausa para deixar o público con gana de máis. os traballos. A vida de adulto de Ángel pasou entre o municipio da Pontenova e os traballos «por fóra». Facendo estradas en todo o norte da provincia de Lugo, na Terra de Miranda, cara á Fonsagrada, en Ribadeo... Tamén foi ás segas a Castela, vinte veráns seguidos, pero pouco tempo tivo para contar as historias tecidas nas brétemas polos seus vellos entre os mesetarios. «Traballabamos todo o día. Había que madrugar moito e acababamos tarde, como ás doce da noite. E logo, eramos novos e íase algo á cantina. Ás veces un non se deitara cando xa se tiña que erguer». O que si facían os temporeiros galegos era un pequeno negocio. «Iamos con sete ou oito fouciños, dos ferreiros nosos, e vendiámolos moi ben, porque eran moito mellores ca os casteláns, que cortaban moi mal». o fillo do pa nadeiro. O máis preto que estivo de vivir do conto o narrador da Pontenova foi nunha época na que traballou de axudante para un panadeiro. Un fillo do patrón enfermou e tivo que ser encamado, e o panadeiro pedíalle a Rivas Veiga que lle contase contos ao pícaro para que a doenza se lle fixese máis levadeira. Ángel e a súa dona, Jesusa, tamén natural da Pontenova, non tiveron fillos aos que lles contar contos, polo que a transmisión xeracional de toda a sabedoría popular que atesoura o petrucio quedou en vía morta. Si que ten algún «sobrín» —di o contacontos, como se di na zona máis oriental da provincia—, pero para aquela época xa se puxeran de moda a narracións infantís impresas, en libriños de cores... «Houbo un tempo no que non se lle daba ningún mérito a isto que facía eu de contar contos». E que pasará agora coas historias do Rivas de Eirexúa? «Xa están nos libros», responde el. «Aí están xa para sempre», engade con pragmatismo. A falta de interese nos contos que ía percibindo Ángel Rivas «nos novos» mudou o día en que chegou á súa casa de Orxás o escritor Antonio Reigosa —«o de Mondoñedo»— a interesarse polas súas historias e, a través del, «cinco homes de Madrid», da Sociedad Estatal de Conmemoraciones Culturales, que traballaban xa en ‘La memoria de los cuentos’. Filmárono, graváronno e fixeron uns libros, un documental e uns discos que Ángel e Jesusa aínda non puideron ver, porque non teñen onde. «Ten que vir o sobrín co ordenador un día», apunta. As historias que sabe o narrador da Pontenova teñen nomes evocadores, como ‘O castelo de irás e non volverás’, que é o favorito de Ángel. «Non volo conto agora, porque é longuísimo», descúlpase. E volve ao principio da conversa: «Non sei por que aos da tele non lles gustan». El observa que en distintos programas si que hai espazo para outros «contos», os de humor, os chistes. «Pero son moito máis curtiños e sempre coa picaresca e a cousa picante... Non ten nada que ver co que era antes botar un conto ben contado». Antes da despedida, Jesusa, a señora da casa, formula unha última pregunta: «Por certo, isto sacádelo na tele?».
VOLVER A PONTENOVA.ES
